Έθιμα του υλικού βίου των συντεχνιών στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

του Κώστα Κυριάκη

Το διάγραμμα μελέτης του υλικού πολιτισμού που προτείνει ο Μέγας αναλύεται στις ακόλουθες ενότητες: 1. Συνοικισμός, οικία και αυλή. Έπιπλα και σκεύη. 2. Ενδύματα. 3. Τροφαί και ποτά. 4. Βίοι [εννοούνται οι διάφορες επαγγελματικές δραστηριότητες]. 5. Βιοτεχνία και λαϊκή τέχνη (Μερακλής, 1987 – 1989: 95).  Για τη μελέτη του υλικού (και όχι μόνο) βίου των συντεχνιών στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο Λουκάτος (1992: 196 – 197) θα προτείνει ένα αναλυτικό διάγραμμα μελέτης που εδράζεται πάνω στους εξής άξονες: α) λαϊκά ονόματα των συντεχνιών και των συναφών επαγγελματικών και τεχνικών δραστηριοτήτων, β) βαθμοί ιεραρχίας μέσα στη συντεχνία (δωδεκάρα συμβουλίου, μάστορας, κάλφας, τσιράκι κ.ά.), γ) σύμβολα της ειδικότητας της κάθε συντεχνίας, δ) ισολογισμοί και αγαθοεργίες της συντεχνίας, ε) προστάτες άγιοι, λάβαρα, ψυχαγωγία κ.ά., στ) καταστατικά, ζ) διαιτησίες και (λαϊκά) δικαστήρια, και η) συνθηματικές ή μυστικές γλώσσες των επαγγελμάτων.

Όπως οι περισσότεροι τομείς της ανθρώπινης ζωής έτσι και ο υλικός βίος συνδέεται με διάφορες εθιμικές δραστηριότητες. Για παράδειγμα, κάθε συντεχνία είχε τον προστάτη Άγιό της, τον οποίο συνεόρταζαν τα μέλη με δαπάνη του κοινού ταμείου. Διέθετε τη δική της σημαία, όπου απεικονιζόταν ο προστάτης Άγιος ή το σήμα της τέχνης. Η σφραγίδα της συντεχνίας μοιραζόταν σε τρία κομμάτια, τα οποία κρατούσαν ισάριθμα μέλη, ενώ τη λαβή είχε ο επικεφαλής (πρωτομαΐστορας). Οι συντεχνίες οργανωμένες λάμβαναν μέρος σε δημόσιες παρελάσεις της αυτοκρατορίας με όλα τα μέλη τους ντυμένα με τις καλύτερες φορεσιές τους. Εξάλλου, σημαντικό ήταν το κοινωφελές έργων των διαφόρων συντεχνιών: το χτίσιμο σχολείων και εκκλησιών, η οικονομική ενίσχυση των φτωχών, των ανέργων και των χηρών γυναικών, η διοργάνωση τοπικών εορτών κ.ά.

Το δεσπόζον νοηματοδοτικό πλαίσιο της θρησκείας ήταν αλληλένδετο με μια σειρά εθιμικών πρακτικών που προσδιόριζαν την οργάνωση της εργασίας και την εκτέλεσή της. Για παράδειγμα, οι ναυπηγοί συνήθιζαν να κάνουν τις καθελκύσεις των νέων σκαφών την Κυριακή, μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας, και να τις συνοδεύουν με θρησκευτικές τελετές, διάφορες εθιμικές εκδηλώσεις και γλέντια. Αντίστοιχα, οι σφουγγαράδες, προστάτης των οποίων είναι ο Άγιος Νικόλαος, είχαν έθιμο να γυρίζουν στο νησί πριν τη γιορτή του. Ειδικά οι Καλύμνιοι σφουγγαράδες αποκαλούσαν την τελευταία κατάδυση βουτιά του Αγίου και προσέφεραν την αλιεία της στον Αγ. Νικόλαο. Επίσης, διάφορες τοπικές εορτές καθόριζαν την έξοδο των περιπλανώμενων μαστόρων από το χωριό αλλά και την επιστροφή τους σε αυτό.

Έθιμα που συνδέονται με τον υλικό βίο παρατηρούνται και στην ιδιωτική ζωή. Οι γυναίκες των σφουγγαράδων απαγορεύονταν να ανέβουν στα σφουγγαράδικα πριν την αναχώρησή τους, η δε αναχώρηση απαγορευόταν να γίνει Τρίτη. Για όσο διάστημα έλειπαν οι σφουγγαράδες, οι γυναίκες τους φόραγαν μαύρα μαντήλια, τα οποία άλλαζαν σε λευκά με την επιστροφή τους, που συνοδευόταν από τα συχαρίκια, τα δώρα δηλαδή σε όποιον ανήγγειλε πρώτος τον ερχομό.

Με τον υλικό εθιμικό βίο έχουν συνδεθεί αρκετές παραδοσιακές συμπεριφορές που παραπέμπουν σε τεχνικές κατασκευής, όπως π.χ. την κηροπλαστική, αφού η χρήση κεριών μαρτυριέται σε διάφορες φάσεις του βίου (θάνατος - Ανάσταση, εξορκισμούς, τάματα κ.ά.).

Επίσης, στα δημοτικά τραγούδια υπάρχουν πυκνές αναφορές σε παραδοσιακά επαγγέλματα και τεχνικές. Υπάρχουν δημοτικά τραγούδια που περιγράφουν το βάψιμο των νημάτων ή την ύφανση στον αργαλειό. Ακόμα τα ίδια τα προϊόντα αντανακλούν πολλές φορές τον παραδοσιακό πολιτισμό, όπως τα διακοσμητικά σχέδια στα κεραμικά ή σε φορεσιές και μαντήλια. Επιπλέον αντίστοιχες αναφορές παρατηρούνται σε λαϊκές παροιμίες, ρήσεις, εκφράσεις ή παραμύθια. Για παράδειγμα ακολουθούν δύο παροιμίες και δύο τοπικές λαϊκές εκφράσεις:

Καθένας με τον πόνο του κι ο μυλωνάς τ' αυλάκι

Βαγενάδες (βαρελοποιοί) και γάιδαροι ένα μήνα έχουν τη χάρη

Ας μου γυρίσουν το πανέρι

Τον σιδερά με ξυλοσύνεργο τον έθαψαν

Λουκάτος, Δ. Σ. (1992). Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία. Αθήνα: ΜΙΕΤ.  

Μερακλής, Μ. Γ. (1987 – 1989). Η μελέτη του υλικού πολιτισμού. Μια όχι άσκοπη αναδρομή. Λαογραφία, 35: 93 – 103.