Το σημειωματάριο του Τίτου Πατρίκιου

Ο πειρασμός της νοσταλγίας (Κίχλη, 2015) του Τίτου Πατρίκιου αποτελείται από μια σειρά σύντομες σημειώσεις, εντυπώσεις και παρατηρήσεις για σκόρπια θέματα, οι οποίες οργανώνονται χρονολογικά κατά έτος και εκτείνονται από το 1980 – 2014. Πρόκειται για το καθημερινό σημειωματάριο του ποιητή, για ψηφίδες καθημερινότητας, υπενθυμίσεις μιας πορείας βίου –άλλωστε «Το παρελθόν δεν θα μπορούσε να υπάρξει αν δεν το τροφοδοτούσε μια συνεχής ροή παρόντος» (17) -με σκοπό την ενδοσκόπηση και τον έλεγχο του εαυτού:

    «[…]Τα γεγονότα που δεν παύουν να συμβαίνουν θέτουν συνεχώς καινούργια ερωτήματα, κι ακόμα περισσότερο τα περασμένα γεγονότα εμφανίζουν όψεις που δεν τις είχαμε προσέξει κι επαναφέρουν ερωτήματα για τα οποία οι απαντήσεις που δίναμε δείχνουν ατελέσφορες» (10).

Το βιβλίο ξεκινά με μια πρωθύστερη σημείωση. Νομίζω ότι έχει τη σημασία της. Ας τη διαβάσουμε:

     «Δεν θέλω να αναλογίζομαι συνεχώς τα περασμένα. Προσπαθώ να στρέφω την προσοχή μου στα όσα συμβαίνουν τώρα. Όμως ύστερα από λίγο αρχίζουν κι αυτά να βυθίζονται στο παρελθόν. Οπότε αισθάνομαι πώς καλύτερα να μην τ’ αφήσω να χαθούν. Έτσι, προσπαθώ να κρατήσω στην επιφάνεια τα όσα ζήσαμε, τα όσα έζησα, ακόμα ως προχτές. Κι ασήμαντα αν είναι, ρίχνουν κάποιο φως στα σημερινά. Πάντως, όταν τα αφηγούμαι, τα πιο μύχια τα λέω κάπως παραλλαγμένα. Τα πιο επικίνδυνα τα κρατάω για μένα» (7).

Τα πιο επικίνδυνα τα κρατάω για μένα, γράφει ο ποιητής. Ας τον αφουγκραστούμε σε αυτή την εποχή της κρίσης και των αναταράξεων που «όλοι αντιδρούμε στην προσπάθεια της κάθε είδους εξουσίας να εισβάλει στην ιδιωτική ζωή μας», αλλά μόνοι μας προσφέρουμε, μέσω της τεχνολογίας, «τις πιο απόρρητες πτυχές της ιδιωτικής ζωής [μας] στην ακόρεστη αδιακρισία του οποιουδήποτε άλλου» (217).

Ωστόσο, οι σημειώσεις του ποιητή δεν σκοπεύουν να προσανατολίσουν σε κάποια ορθή συμπεριφορά ή σε κάποια ανθρώπινη αλήθεια τον δυνητικό αναγνώστη αλλά να αποτελέσουν εναύσματα, ώστε να θέσει σε κριτικό έλεγχο τις «βεβαιότητές» του και με όργανο τη διαλεκτική μεθοδολογία να αυτο-υπονομεύσει τα ερείσματά του, τις ‘αλήθειες’ του. Όπως ακριβώς κάνει και ο ποιητής, στη ζωή του οποίου κυριαρχεί «η βαθμιαία απόρριψη των βεβαιοτήτων» (Προβατάς, 2015). Πρόκειται για μια διαρκής προσπάθεια

     «της διερεύνησης της ανθρώπινης περιπέτειας, της ανατροπής των βεβαιοτήτων. Δεν είναι τυχαίο πως αρκετές  από αυτές τις σημειώσεις καταλήγουν με ένα ερωτηματικό, ένα «μήπως». Ο Τίτος αναρωτιέται αν είναι έτσι, όπως λέει η διατύπωση που μόλις έγραψε, ή αυτός νομίζει ότι είναι έτσι και όλοι οι άλλοι βλέπουν κάτι άλλο;» (Μπασκόζος,2015). 

Ο πειρασμός της νοσταλγίας αποτελεί ένα βιβλίο στοχασμών και αναστοχασμών, το οποίο μέσα από τον θραυσματικό, ελλειπτικό, αφοριστικό του λόγο συγκροτεί μια ιδιότυπη βιογραφία σκέψεων (Μπασκόζος, 2015) και μια ευσύνοπτη αυτοπροσωπογραφία: «Διακινδύνευσα μερικές φορές τη ζωή μου αλλά όχι την καθημερινή εικόνα μου. Γι’ αυτήν απέφυγα κάθε εξτρεμισμό» (62). Και όπως γράφει ο ποιητής για την ποίηση ότι «ξεκινάει σαν αυτοβιογραφία του ποιητή και ολοκληρώνεται σαν αυτοβιογραφία του αναγνώστη» (172) έτσι και αυτό το βιβλίο (θα γενίκευα για όλα τα καλά βιβλία) ξεκινάει από οιονεί αυτοβιογραφία του συγγραφέα του και ολοκληρώνεται ως αυτοβιογραφία και ανθρωπογνωσία του αναγνώστη του. 

Ο ποιητής παιδεύεται με τον λόγο και με τη γραφή. Χρειάζεται λέξεις για να πει αυτό που θέλει (211). Έτσι,

     «Αποφάσισα, επιτέλους να ξεκαθαρίσω τις λέξεις που χρησιμοποιώ. Κυρίως να απαλλαγώ από λέξεις που τις είχα εμπιστευτεί κι εκείνες με παγίδεψαν. Πάνω στο ξεκαθάρισμα είδα πως κι αυτό το έκανα με λέξεις που τις εμπιστευόμουν» (67).

Αυτή η λεπτή ειρωνεία και ο αυτο-σαρκασμός διαπερνά σχεδόν το σύνολο των στοχασμών του βιβλίου. Ο ποιητής, για να το πετύχει αυτό, χρειάζεται μια γραφή «που ταλαντεύεται, αμφιβάλλει για τον εαυτό της, έλκεται από την ατέλεια» (220). Για αυτό και οι αβεβαιότητες, οι αντιφάσεις, οι αναιρέσεις, οι ανατροπές, τα πισωγυρίσματα, τα διλήμματα, οι ενδοιαστικές ερωτήσεις. Στόχος να αποτυπώσει τη ζωή που έζησε, να αναστοχαστεί πάνω στην πορεία της ζωής του -το γράψιμο αποτελεί έναν στοχασμό πάνω στον εαυτό μας και στον κόσμο (81)- ώστε να υπερνικήσει το κενό του θανάτου (220).

Το βιβλίο έχει υπότιτλο «Σημειώσεις καθημερινότητας». Σημειώσεις, δηλαδή ψηφίδες, θραύσματα καθημερινότητας. Από αυτά τα θραύσματα νομίζω ότι μπορούμε να κωδικοποιήσουμε τρεις κύριες θεματικές κατηγορίες: α) στοχασμοί πάνω στην τέχνη, και ειδικότερα στην ποίηση, και στον ποιητή, β) σκέψεις για την ανθρώπινη κατάσταση (τον έρωτα, τον χρόνο, την απουσία, τα γηρατειά κ.ά.) και γ) πολιτικοί σχολιασμοί, επικαιρικού ή ιστορικού χαρακτήρα. Βέβαια, για ένα βιβλίο τέτοιου χαρακτήρα τα θέματα – θραύσματα ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό και κάποιες σημειώσεις μένουν αταξινόμητες (ίσως και οι πιο προσωπικά ενδιαφέρουσες). 

Ο Πατρίκιος σε αυτό το σημειωματάριό του αναρωτιέται διαρκώς, αμφισβητεί, υποβάλλει σε κριτικό έλεγχο κάθε παραδεδομένη αξία από τη μια, ενώ από την άλλη αποδέχεται με νηφαλιότητα τη σχετικότητα, τη ρευστότητα και την παροδικότητα του είναι των πραγμάτων και του ανθρώπου. 

Αποδελτιώσεις 

[…]Τα γεγονότα που δεν παύουν να συμβαίνουν θέτουν συνεχώς καινούργια ερωτήματα, κι ακόμα περισσότερο τα περασμένα γεγονότα εμφανίζουν όψεις που δεν τις είχαμε προσέξει κι επαναφέρουν ερωτήματα για τα οποία οι απαντήσεις που δίναμε δείχνουν ατελέσφορες. (10)

[…] σε όλες τις εποχές τον χαρακτήρα τον διαμορφώνουν οι κοινωνικές συνεπαφές και αντιπαραθέσεις, όχι η μοναξιά (11)

Το μεγαλύτερο κατόρθωμα της τέχνης είναι να γίνεται ταυτόχρονα στοιχείο συνοχής και στοιχείο ανατροπής μιας κοινωνίας (12)

Πρόθυμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους είναι πάντα οι νέοι, ποτέ οι ηλικιωμένοι. Για τους μεσήλικες συζητιέται (14)

Ο στοχασμός ενός ποιητή πάνω στην ποίησή του είναι, σε μεγάλο βαθμό, απολογία της ποίησής του. Σε ανάλογο βαθμό, ο στοχασμός ενός κριτικού πάνω στην ποίηση είναι απολογία της μη-ποίησής του (14)

Το παρελθόν δεν θα μπορούσε να υπάρξει αν δεν το τροφοδοτούσε μια συνεχής ροη παρόντος (17)

Η ουσιαστική χειρονομία των ποιητών δεν είναι η εξωτερίκευση μιας ψυχικής διάθεσης αποκομμένης από την πράξη, είναι η εσωτερίκευση μιας πράξης από την οποία πηγάζει η ψυχική διάθεση (17)

Όλοι μπορούν να ερωτευτούν με πάθος, όλοι μπορούν να φτάσουν ως τα άκρα. Λίγοι μέσα στον έρωτα βλέπουν να καθρεφτίζεται, ώρα πολλή πριν ξεκινήσει, ο θάνατος (25)

[…] συχνά η ονοματοθεσία [Σημ. ενός καλλιτεχνικού ή πολιτικού ρεύματος] σημαδεύει την αρχή του τέλους [του] (26)

Η ανάμνηση σε σχέση με το αφετηριακό γεγονός είναι ταυτόχρονα μια ανάπλαση και μια παραλλαγή του (32)

[…] η ανάγκη να εκφράζεσαι είναι ισχυρότερη από την τάση να μένεις σιωπηλός (34)

Ο κόσμος, βέβαια, υπάρχει από μόνος του και όχι επειδή το θέλει η συνείδησή μας. Αλλά χωρίς τη συνείδησή μας είναι σαν να μην υπάρχει (35)

Στην αυλή του μοναστηριού της Αγίας Τριάδας βλέπω ένα σπάνιο δέντρο. Είναι τριπλό, ταυτόχρονα πορτοκαλιά, μανταρινιά, λεμονιά. Μου λένε πως τα μανταρίνια και τα λεμόνια του είναι αρκετά καλά, αλλά τα πορτοκάλια υπερέχουν […] (41)

Όσο πιο ανώδυνα είναι τα βιώματα που έχεις πίσω σου, τόσο περισσότερο μιλάς γι’ αυτά. Όσο πιο επώδυνα, τόσο λιγότερο (46)

Μιλάμε για κεραυνοβόλους έρωτες, φιλίες, προσηλώσεις. Δεν μιλάμε για την κεραυνοβόλα αποξένωση που μπορεί να συμβεί την οποιαδήποτε στιγμή (47)

Η κακογραφία στα σημειωματάρια των συγγραφέων οφείλεται όχι τόσο στην ταχύτητα που απαιτείται για να καταγραφούν οι σκέψεις τους, όσο στο ακαταστάλαχτο αυτών των σκέψεων (47)

Με την εμπέδωση της δημοκρατίας οι άνθρωποι δεν έγιναν πιο ηθικοί, όπως φαντάζονταν αρκετοί. Ούτε όμως έγιναν πιο ανήθικοι, όπως καταγγέλουν τώρα άλλοι. Απλώς η διαφθορά, από αποκλειστικό προνόμιο των λίγων, που ήταν παλαιότερα, έγινε τώρα κεκτημένο δικαίωμα των πολλών (48)

Οι μεγάλοι επαναστάτες ήσαν συνήθως αποτυχημένοι ποιητές (48 – 49)

Αν υποθέσουμε ότι η ποίηση μπορεί να γιατρέψει κάποιον, αυτός είναι ο αναγνώστης, όχι ο ίδιος ο ποιητής […] (49)

Καλά βιβλία είναι αυτά που είτε σου γεμίζουν τα κενά που έχεις όσο να ξεχειλίσουν είτε σου δημιουργούν κενά που πρέπει εσύ να τα γεμίσεις. Τα μεγάλα βιβλία είναι εκείνα που κάνουν ταυτόχρονα και τα δύο (50)

Όλοι οι μεγάλοι στίχοι είναι γραμμένοι στον ενεστώτα της οριστικής (74)

[…] Όταν απόλαυση σου δίνουν μόνο τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα, τότε δεν σου χρειάζεται να γράφεις (86)

[…] πέρα από τις γενικές αρχές, ένας μεμονωμένος στίχος, μια μεμονωμένη μουσική, μια μεμονωμένη φράση […], μπορούν να βοηθήσουν (91)

[…] όλο και περισσότερο ζούμε σε μια κοινωνία γερόντων στην οποία κυριαρχεί το μοντέλο της διαρκούς νεότητας (98)

Από τα πιο δυσάρεστα που μπορούν να σου συμβούν είναι να διαφωνείς μ’ αυτούς που αγαπάς και να συμφωνείς μ’ αυτούς που απεχθάνεσαι (121)

[…] στη λογοτεχνία η οριστική αναγνώριση ενός συγγραφέα γίνεται μόνο από τους ομότεχνούς του. Κυρίως από εκείνους που δεν ανήκουν στην ίδια τάση, που τον ανταγωνίζονται, που για καιρό τον απέρριπταν […] (124)

[…] Μόλις πεθάνουμε γινόμαστε συνομήλικοι με όσους προϋπήρξαν (138)

Τη ματαιότητα πολλών πράξεων, ακόμα και τη σπουδαιότητα μερικών άλλων τις αποκαλύπτουμε πάντα εκ των υστέρων […] (167)

[…] Όποια μέθοδο [ενν. γραφής] κι αν υιοθετήσει κανείς, άμα είναι μαλάκας θα γράφει μαλακίες [Αραγκόν] (169)

Κάποια στιγμή δύο στίχοι μπορούν να ξύσουν μια πληγή. Μιαν άλλη στιγμή μπορούν να τη γιατρέψουν (191)

Χωρίς την πέτρα, το μάρμαρο, το μέταλλο, ή κάποιο άλλο υλικό, δεν μπορεί να γίνει το άγαλμα. Χωρίς τις λέξεις δεν μπορεί να γίνει το ποίημα. Όμως η δυνατότητα του αγάλματος βρίσκεται στο μυαλό του γλύπτη. Και η δυνατότητα του ποιήματος βρίσκεται στο μυαλό του ποιητή (207)

[…] Σκέφτομαι ότι μερικοί στίχοι τραγουδοποιών, και ξένων και δικών μας, είναι βαθύτεροι από κάποιους στίχους αναγνωρισμένων ποιητών (211)

Κλασικός είναι ένας μοντέρνος που δεν παλιώνει ποτέ (215)

Ηρωισμός είναι η αυτοθυσία που αναγνωρίζεται και προσκομίζει δόξα. Αυτοθυσία είναι ο ηρωισμός που μένει άγνωστος και δεν προσκομίζει τίποτα (219)