Το Μαρτυρολόγιο του Αντρέι Ταρκόφσκι

Μαρτυρολόγιο

Ένας επηρμένος, απατηλός τίτλος. Όμως θα ’θελα να μείνει για να θυμίζει τη θλιβερή μου ύπαρξη, μια ύπαρξη φιλάρεσκη όσο και περιττή στον κόσμο αυτό.  

Ο Ταρκόφσκι, εδώ και δεκαετίες, αποτελεί σταθερά τον ένα από τους τρεις αγαπημένους μου σκηνοθέτες (οι άλλοι δύο είναι ο Μπέργκμαν και ο Αγγελόπουλος).

Επειδή έχω αυτή τη μανία να διαβάζω και να ξαναδιαβάζω ημερολόγια, αρχεία, σημειώσεις καλλιτεχνών και συγγραφέων και επειδή το Μαρτυρολόγιο το είχα διαβάσει τη μακρινή δεκαετία του ’90 το ξανάπιασα στα χέρια μου για να το ξεφυλλίσω και τελικά το διάβασα ολόκληρο.

Πόσο με γοητεύουν τα ημερολόγια, τα αρχεία, οι σημειώσεις των συγγραφέων! Αποτελούν αληθινό μαγνήτη.

«Μαρτυρολόγιο» (ήτοι σειρά ταλαιπωριών, οδυνηρών εμπειριών) – δεν θα μπορούσε να βρεθεί προσφυέστερος περιγραφικός τίτλος για τις καθημερινές, σχεδόν, συγκρούσεις του καλλιτέχνη και των αστοιχείωτων γραφειοκρατών που καταδυνάστευαν τη ζωή του:

Αυτός δεν είναι τόπος για να ζήσεις. Πώς την έχουν καταντήσει αυτή την πανέμορφη χώρα! Τη μεταμόρφωσαν σε κάτι το πέρα για πέρα ευτελές, ταπεινωμένο, αξιοθρήνητο, όπου απουσιάζουν τα στοιχειώδη δικαιώματα…

Κάποια στιγμή οργισμένος για την αντιμετώπιση που έχει το έργο του στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης ξεσπά:

…και υπάρχει μόνο ένας Ταρκόφσκι, ενώ με τους διάφορους Γκεράσιμοφ θα μπορούσες να σχηματίσεις ολόκληρη λεγεώνα…

Στα ημερολόγια όμως δεν συναντάμε μόνο έναν οργισμένο με τους γραφειοκράτες πολιτιστικούς προϊσταμένους του Ταρκόφσκι, αλλά και έναν Ταρκόφσκι τρυφερό, που ενδιαφέρεται για την οικογένειά του, μη εκδηλωτικό απέναντι στους γονείς του, μελαγχολικό, αμφίθυμο με τους συνεργάτες του, επηρμένο ενίοτε φιλάρεσκο και αλαζονικό. 

Διαβάζοντας τα ημερολόγια μαθαίνουμε ένα πλήθος λεπτομέρειες από τις προσωπικές του συμπάθειες και την ιδιωτική του ζωή: ποια είναι τα αγαπημένα του δέντρα (οι φτέλιες), ότι δεν αγαπά κανέναν Ρώσο σκηνοθέτη, τι μουσική του αρέσει να ακούει (κυρίως Μπαχ), ότι όταν μεθά, επειδή δεν αντέχει το ποτό, κάνει κουταμάρες (όπως να ξυρίσει το μουστάκι του), πως του αρέσει να κάνει πρωινή γυμναστική ή ότι νηστεύει τις Τετάρτες και πλήθος άλλα τέτοια. Μας λέει ακόμα και τους ανομολόγητους φόβους του:

Φοβάμαι το μέλλον: τους Κινέζους, τους κατακλυσμούς, τις πληγές της Αποκάλυψης   

Βέβαια, «τα κείμενα ιδιωτικού χαρακτήρα, ημερολόγια και επιστολές, καθώς περιέχουν εκφράσεις, διφορούμενες ή και ασαφείς στους τρίτους, εύκολα νοηματοδοτούνται κατά το δοκούν», έγραφε η Μάρη Θεοδοσοπούλου (σε μια κριτική της για τα «Άνθη της αβύσσου» (Εστία, 2008) του Θ. Βαλτινού). Στα ημερολόγια καταγράφουμε στιγμές, σημάδια της ζωής μας, και όχι πάντα τα πιο σπουδαία και σημαντικά, όπως γράφει ο Σεφέρης. Και συμπληρώνει ο Ταρκόφσκι:

Γράφω κάθε τόσο του κόσμου τις ανοησίες σ’ αυτό εδώ το ημερολόγιο, επειδή συνήθως ξεχνάω τις καλές, ενδιαφέρουσες σκέψεις, που περνούν σπανίως από το μυαλό μου  

Έτσι, εδώ έχουμε σημειώσεις που αναφέρονται σε χρέη (μόνιμος ο οικονομικός βραχνάς για τον σκηνοθέτη), σε πράγματα που πρέπει να αγοραστούν ή να επισκευαστούν, σε φάρμακα που πρέπει να προμηθευτεί, σε ταξιδιωτικές εντυπώσεις, σε κρίσεις για διάφορα πρόσωπα με τα οποία έρχεται σε επαφή, σε σχέδια για σενάρια και ταινίες, σε αποσπάσματα από βιβλία που διαβάζει και βιβλία που θέλει να αποκτήσει:

Υπάρχει ένας μαυραγορίτης ονόματι Ιπποπόταμος που, ανάμεσα σε άλλα, πουλάει και βιβλία. Για τα Άπαντα του Ντοστογιέφσκι μαζί με τα Ημερολόγιά του, ζητάει 250 ρούβλια. Πρέπει να τ’ αποκτήσω οπωσδήποτε [υπογραμμίζω το οπωσδήποτε]

Ο Ντοστογιέφσκι αποτελεί εμμονή του. Και ο Άμλετ. Επίσης διαβάζει μετά μανίας Τόμας Μαν, Τολστόι, Χόφμαν, Ίψεν, συγκλονίζεται από το Παιχνίδι με τις χάντρες του Έσε, διαβάζει Σενέκα και Μοντέν, Θορό και Λόρκα, αλλά δεν μπορεί να ξεκλειδώσει τον κόσμο του Κάφκα, ίσως γιατί κι ο ίδιος ζει μέσα σε έναν καφκικό κόσμο…

Για να μπορέσει να εξασφαλίσει ορισμένα χρήματα έρχεται σε επαφή με τους ‘θεατές’ των ταινιών του. Καταγράφει λεπτομερώς (;) τις ερωτήσεις τους. Κάποιες είναι προβοκατόρικες (π.χ. «σας αποκαλούν νεοφασίστα. Τι έχετε να πείτε για να υπερασπιστείτε τον εαυτό σας;») αλλά ορισμένες είναι από αυτές που δικαιώνουν κάθε καλλιτέχνη: «[…] σας ευχαριστώ … για όλα όσα μας αναγκάζετε να σκεφτούμε – όσο φοβερά κι αν είναι αυτά».

Τον απασχολεί το ζεν, ο βουδισμός, ο διαλογισμός, τα όνειρα (καταγράφει πάρα πολλά) και τα παραφυσικά φαινόμενα. Σε πολλές σελίδες του ημερολογίου του παλεύει με τις ιδέες της αθανασίας, του Θεού, των φαντασμάτων, της πίστης και της γνώσης. Ο Ταρκόφσκι δηλώνει αγνωστικιστής, δηλαδή παραδέχεται την πίστη όχι όμως και τη γνώση. Ωστόσο, έχω την εντύπωση ότι ήθελε πολύ να πιστέψει αλλά δεν είχε τίποτα που θα μπορούσε να πιστέψει, όπως γράφει κάπου ο ίδιος για τον Ντοστογιέφσκι.   

Η εγκατάλειψη της Ρωσίας θα τον οδηγήσει σταδιακά σε κατάρρευση:

Όμως τώρα δεν διαθέτω πια καμιά δύναμη για τίποτε. Αυτό είναι το πρόβλημα

γράφει στην τελευταία καταγραμμένη ημερολογιακή του σημείωση. Θα πεθάνει στο Παρίσι, στις 29 Δεκεμβρίου 1986, αφήνοντας μοναδική παρακαταθήκη στην παγκόσμια ιστορία του κινηματογράφου επτά ανεπανάληπτα ποιητικά αριστουργήματα.